De la Libéralité à l'Aumône : Typologie idéographique du geste donateur
Part of : Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας ; Vol.31, 1988, pages 279-292
Issue:
Pages:
279-292
Parallel Title:
Από τη Liberalitas στην Ελεημοσύνη : Ιδεογραφική τυπολογία της απλοχεριάς
Section Title:
Articles
Abstract:
Ξεκινώντας άπό μνημεία της όψιμης αρχαιότητας,παρακολουθούμε τίς στάσεις καί τίς κινήσεις πούδηλώνουν (ζωντανεμένες άπό διάφορα πρόσωπα, πραγματικά ή άλληλογορικά) τήν έμπρακτη έκφραση τηςαρετής τής γενναιοδωρίας· στάσεις καί κινήσεις πούμεταβάλλονται εν συνεχεία, γιά νά ταιριάσουν μέ τήχριστιανική αντίληψη τής ελεημοσύνης. Προχωρούμε σέ αυτή μας τήν έρευνα, εξετάζοντας καί τά εξωτερικά γνωρίσματα των προσώπων πού υποδύονται τουςπροβαλλόμενους ρόλους, καί τήν ενίοτε ύποδηλούμενη —όταν πρόκειται γιά πρόσωπα ιστορικά— «ψυχοσύνθεση» τους.Ένας δωρητής, οί ευεργετούμενοι, καί ενα πρόσωποανάμεσα τους, αποτελούν στή σύνθεση τους μιά παράσταση όπου καταγράφεται ή αυτοκρατορική γενναιοδωρία, στή ρωμαϊκή τέχνη. Παρά τήν αφαιρετική τυποποίηση πού ορίζει τή σύνταξη της, ή παράστασηαυτή δέν παύει νά διατηρεί στό ακέραιο τόν αφηγηματικό της χαρακτήρα (Είκ. 1). Αυτός όμως ό αφηγηματικός χαρακτήρας υποχωρεί, όταν, μέ τήν τροποποίηση τής 'ίδιας σύνθεσης πού ακολουθεί, επικρατεί μιάδιάθεση πιό τονισμένα συμβολιστική: μεσάζων καί ευεργετούμενοι εξαφανίζονται, ενώ ό δωρητής στρέφεται προς τόν —εξω άπό τήν εικόνα— θεατή. Ξεπερνώντας τήν ουδετερότητα τής εικαστικής απόδοσης, τόεικονιζόμενο πρόσωπο μαγνητίζει τήν προσοχή τούθεατή, καί μέ τό φως τής μετωπικής του παρουσίας,καί μέ τήν κίνηση τού χεριού πού ρίχνει νομίσματα(Είκ. 2). Βέβαια, ή τροποποίηση αυτή εξαρτάται στηναφετηρία της άπό σύγχρονες μέ τίς παραστάσεις πρακτικές. ' Η αναβίωση τής 'ίδιας κίνησης τού χεριούσημειώνεται έπειτα σέ ενα ψηφιδωτό δάπεδο τής'Αντιόχειας. Τό σχήμα αποδίδεται τώρα στην προσωποποιημένη Μεγαλοψυχία (Είκ. 4). Συντροφιά μέ τήΦρόνηση, ή Μεγαλοψυχία εμφανίζεται καί πάλι, στόπλάι τής Άνικίας Ίουλιανής αυτή τή φορά, στονΔιοσκορίδη τής Βιέννης (Είκ. 5).'Αργότερα, τό όνομα καί ή στάση τής αλληγορικήςμορφής πού προσωποποιεί τή γενναιοδωρία μεταβάλλονται. Παρόλο πού τό λεξιλόγιο τής μεγαλοψυχίαςδέν παύει νά ισχύει, ακολουθώντας αρχαίους ρητορικούς τρόπους, ή χριστιανική αποδεικτική, έτσι όπωςδιατυπώνεται σέ έργα τής μέσης περιόδου, ενδιαφέρεται νά αποκαταστήσει μιά προσωπική σχέση ανάμεσαστό δωρητή καί τόν ευεργετούμενο: τό χάρισμα περνάει άπό τό χέρι τού ενός στό χέρι τού άλλου. ' Οπωσδήποτε, ή ύπαρξη των φτωχών αποτελεί προϋπόθεση γιάτήν ανάπτυξη αυτής τής θεματολογίας. ' Η σύγκλισητού φτωχού καί τού ευεργέτη του —πού, πάντως, θεμελιώνεται πάνω στην κίνηση τού άνθρωπου προς τόνΘεό— αποκαθιστά τήν ενότητα τής κοινωνίας. 'Απέναντι όμως στον Θεό, καί οί έλεούντες, καί οί έλεούμενοι, δέν λογίζονται παρά σάν φτωχοί —στό σύνολοτους. ' Η σχέση πού δένει τόν φτωχό (πτωχός/πένης) μέτόν ευεργέτη του (δίκαιος) απεικονίζεται σέ μνημείατού 9ου αιώνα, μετά τήν Εικονομαχία, τήν εποχή πούεπανεμφανίζεται στην εικονογραφία ή εικόνα τού Θεού: ή αναπαράσταση τής ελεημοσύνης ταιριάζει μέτήν επιβεβαίωση τής ορθόδοξης πίστης.Μέ αλλαγμένη ταυτότητα, τό αλληγορικό πρόσωποπού σκορπάει χρήματα ξαναγυρνάει σέ δύο μεταγενέστερα μεσοβυζαντινά χειρόγραφα. 'Ονομάζεται τώρα'Ελεημοσύνη· ή κίνηση τού χεριού της δέν αποδίδειπιά ενα πραγματικό γεγονός, άλλα συμβολίζει τήναφθονία τής χριστιανικής αγάπης, πού πηγάζει άπότόν Θεό (Είκ. 10). Ή εν λόγω κίνηση παραπέμπει,κάπως, στην παρόμοια κίνηση τού σπορέα. Στον ορίζοντα όμως τής χριστιανικής φαντασίας, ό άρχετυπικός σπορέας είναι ό 'ίδιος ό Θεός. Γι'αυτό καί οί δίκαιοι, άπό τόν 9ο αιώνα καί πέρα, εμφανίζονται ενίοτεμέ ενα δέντρο φυτρωμένο στό κεφάλι τους (Είκ. 9): τάουράνια σπέρματα 'έπεσαν σέ καρπερή γή!
Subject:
Subject (LC):
