317-383

Ritual memory and folk narrative tradition : Searching for traces ofHeleni/ Saint heleni in Upper Massenia

• Ψυχογιού, Ελένη

Με αφετηρία την άποψη ότι θρησκειολογικά η μορφή της Ελένης αφορά μια πολυώνυμη και πολυπρόσωπη, αρχαιότατη χθόνια θεότητα, συμβολισμό της ίδιας της Μητέρας-Γης, ως αμφίσημης θεάς της ζωής και του θανάτου, η συγγραφέας υποστηρίζει ότι σε συγκεκριμένα χρονικά, πολιτισμικά και τοπικά πλαίσια η θεά Ελένη μπορεί να κρύβεται, άρρητη και μυστική, πίσω και από τις θεές Δήμητρα και Κόρη, την Ορθία Αρτέμιδα, την Αφροδίτη, την Ε^ιθυία, την Γοργώ και άλλες χθόνιες μητρικές ή/και σεληνιακές θεές. Η συγγραφέας, συγκριτικά και αμφίδρομα με την αρχαία παράδοση, συμπεραίνει ότι η «λησμονημένη» αυτή θεά Ελένη είναι «ζωντανή» κατά ένα τρόπο στη σύγχρονη λαϊκή παράδοση, προφορική και λατρευτική, στον ελληνικό χώρο και ειδικότερα στην Άνω Μεσσηνία. Με βάση τα εθνογραφικά ευρήματα ανιχνεύει τοπικά, συμβολικά και λατρευτικά στοιχεία που αφορούν την Ελένη στο κοινωνικό και το ιστορικό γίγνεσθαι διαχρονικά, μέσω της λαϊκής μνήμης, της προφορικής αφήγησης και των σύγχρονων παγανιστικών θρησκευτικών τελετουργικών δράσεων που λανθάνουν στη χριστιανική λατρεία.

• Arts

• Λαογραφία

Αγία Ελένη, Ελένη, λατρεία, τελετουργία, τραγούδια, προφορική παράδοση, πολιτισμική μνήμη, «μεγάλη διάρκεια», μύθος, τοπωνύμια, ναός, νεκροταφείο

1. Αλεξάκης Ελευθέριος - Μαρία Βραχιονίδου -Ανδρομάχη Οικονόμου (επιμ.), 2008, Ανθρωπολογία και συμβολισμός στην Ελλάδα, Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας.Ανδρέου Ιωάννα, 2000, «Άρτεμις Παφρακία», Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών XXIXXXXI (1996-1998), ανάτυπο Συμμείκτων, σ. 135-146.Ανδρέου Γιάννα και Ανδρέου Ηλίας, 1991, «Η Ίμβρος στην αρχαιότητα», Αρχαιολογία 41, σ. 92-100.Αραπογάννη Ξένη, 2009, «Αρχαιολογική τοπογραφία της Άνω Μεσσηνίας», προφορική ανακοίνωση στο Συνέδριο της Εταιρείας Μεσσηνιακών Σπουδών, Άνω Μεσσηνία. Ιστορία και πολιτισμός (Καλαμάτα, 19-21 Νοεμβρίου 2009λ υπό έκδοση.Alcock Suzan E., 2011, Αρχαιολογίες του ελληνικού παρελθόντος. Τοπία, μνημεία και αναμνήσεις, μτφρ. Αντουανέίτα Καλλεγία, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.Alcock Suzan Ε. και Osborn Robin (εκδ.), 1996, Placing the Gods. Sanctuaries and Sacred Space in Ancient Greece, Oxford: Clarendon Paperbacks.Austin Norman, 2008, Helen of Troy and Her Shameless Fantom, Ιθάκα και Λονδίνο, Cornell University PressΒαγιακάκος Δίκαιος, 1987-1988, «Αρχαϊκά στοιχεία της διαλέκτου της Μάνης», Πρακτικά Γ' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών (Κολ.αμάτα 8-15 Σεπτεμβρίου 1985), Αθήναι: Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, σ. 24 κε.Βικέλα Ευγενία, 2009, «Η λατρεία της Άρτεμης στην Αττική: ιεροί τόποι, τελετές, εικονογραφία », στο Νικόλαος Κάλτσας και Alan Shapiro (κατάλογος έκθεσης, επιμ.), Γυναικών Λατρείες. Τελετουργίες και καθημερινότητα στην κλασική Αθήνα, Αθήνα: Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης Υπουργείο Πολιτισμού -Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Backès Jean-Louis, 1992-1993, Ο μύθος της Ελένης, μτφ. Μαίρη Γιόση, Αθήνα: Μέγαρο Μουσικής Αθηνών -Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.Borgeaud Philippe, 2000, Η Μητέρα των Θεών. Από την Κυβέλη στην Παρθένο Μαρία, μτφρ. Αναστασία Καραστάθη, Μίνα Καρδαμίτσα, επιμ. Μίνα Καρδαμίτσα, Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου -Α. Καρδαμίτσα.Bourdieu Pierre, 2006, Η αίσθηση της πρακτικής, μετάφραση -επιστημονική θεώρηση Θεόδωρος Παραδέλλης, επίμετρο Κανάκης Λελεδάκης, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.Burckhardt Jacob [χ.χ], Οι Έλληνες και οι θεοί τους, μτφ. Θεόδωρος Λουπασάκης, Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.Burkert Walter, 1993, Αρχαία ελληνική θρησκεία. Αρχαϊκή και κλασσική εποχή, μτφρ. Νικ. Π. Μπεζαντάκος - Αφροδίτη Αβαγιανού, Αθήνα: Καρδαμίτσα.—, 1997, Ελληνική Μυθολογία και Τελετουργία. Δομή και Ιστορία, μτφρ. Ηλέκτρα Ανδρεάδη, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.Γιαλαμά Διονυσία, 2009, Ελληνίδες μάγισσες στη Βενετία. 16ος-18ος αιώνας, Αθήνα: «Βιβλιοπωλείον της Εστίας».Γιόστ Μαντλίν, «Μυστηριακές λατρείες στην Αρκαδία», στο Μ. Β. Κοσμόπουλος (επιμ.), 2003, Ελληνικά Μυστήρια. Αρχαιολογία και τελετουργικό των αρχαίων ελληνικών μυστηριακών λατρειών, μτφρ. Ιφιγένεια Σταυροπούλου, επιμέλεια Μαίρη Κεκροπούλου, Αθήνα: Ενάλιος, σ. 263-303.Γκρέιβς Ρόμπερτ, 1998, Οι ελληνικοί μύθοι, τόμος Α' μτφ. Λεωνίδας Ζενάκος, τόμος Β' μτφ. Μανουέλα Μπέρκη - Μεϊμάρη, Αθήνα: Κάκτος.Chadwick John, 2005, Γραμμική Β' και συγγενείς γραφές, μτφρ. Νικ. Κονομής, Αθήνα: Παπαδήμας.Clader Linda Lee, 1976, Helen. The Evolution from Divine to Heroic in Greek Epic Tradition, Lugduni Batatorium E. J. Brill MCMLXXVI. Δάκαρης Σ., 1993, Δωδώνη, Αθήνα: Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσων.Δαράκη Μαρία, 1997, Ο Διόνυσος και η Θεά Γη, Αθήνα: Δαίδαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος.Δεκάζου-Στεφανοπούλου Φωτεινή, 2000, Παυσανίου Λατρευτικά. Τα λατρευτικά επίθετα και οι θεσμικές τους αναφορές στην «Περιήγηση» του Παυσανία, Αθήνα :Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.Δεληβοριά Βαρβάρα, 2002, Φυτολόγων. Άνθη αμάραντα και δένδρα αγλαόκαρπα, Αθήνα: Τράπεζα Αττικής.Δραγώνα-Μονάχου Μυρτώ, 1999, «Τι ήταν τα μυστήρια της Ανδανίας;», Μεσσηνιακά Χρονικά 1, σ. 36-49.—, 2009, προφορική ανακοίνωση στο Συνέδριο της Εταιρείας Μεσσηνιακών Σπουδών, Άνω Μεσσηνία. Ιστορία και πολιτισμός (Καλαμάτα, 19-21 Νοεμβρίου 2009), υπό έκδοση.Détienne Marcel, 1993, Ο Διόνυσος κάτω από τ'αστέρια, μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.—, 2000, Συγκρίνοντας τα μη συγκρίσιμα, μτφρ. Πελαγία Μαρκέτου, Αθήνα: Μεταίχμιο.—, 2006, Οι κήποι τουΆδωνη. Η μυθολογία των μυρωδικών στην αρχαία Ελλάδα, εισαγ. Jean-Pierre Vernant, μτφρ. Κατερίνα Αλεξοπούλου -Σπύρος Γεωργακόπουλος – Στέφανος Οικονόμου, Αθήνα: Πατάκης.Dillon Matthew, 2001, Προσκυνητές και ιερά προσκυνήματα στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Γιώργος Κουσουνέλος, Αθήνα: Ενάλιος.Economou Andromachi 2014, «The narrative of the place, the place of narrative. Toponymie narratives and the making of place names in Continental Greece» στο Proceedings of the 15th Congress of the International Society for Folk Narrative Research, [Αθήνα 21-27 Ιουνίου 2009], εκδ. ΚΕΕΛ, Αθήνα, τόμ. Ι, σ. 273-285.Farnell Lewis Richard, 1997, Ασκληπιός, Διόσκουροι, μτφ. Ελένη Παπαδοπούλου, Αθήνα: Ιάμβλιχος.Faure Paul, 2007, Η καθημερινή ζωή στις ελληνικές αποικίες, μτφρ. Έλλη Αγγέλου, Αθήνα: Παπαδήμας.Fester Richard κ.ά, 1983, Γυναίκα και Εξουσία, μτφρ. Δημοσθένης Κούρτοβικ, Αθήνα: Πορεία.Fester Richard, 1984, « Το πρωτόκολλο της γλώσσας», στο συλλογικό Γυναίκα και Εξουσία, μτφρ. Δημοσθένης Κούρτοβικ, Αθήνα: Πορεία, σ. 93-126.Foucart Paul, 2000, Τα Ελευσίνια Μυστήρια, μτφ. Δέσποινα Παπαθανασοπούλου, Αθήνα: Ενάλιος.Frisk Hjalmar, 1963, Griechisches Etymologisches, Wörterbuch, Carl Winter- Universitätsverlag, Χαϊδελβέργη.Gallou Chrysanthi, 2005, The Mycenaean Cult of the Dead, Oxford: BAR International Series, 1372.Gimbutas Marija, 2001, Η επιστροφή της Μεγάλης Θεάς, επιμ. Miriam Robbins, μτφρ. Ντίνα Σιδέρη, Αθήνα -Θεσσαλονίκη: Αρχέτυπο.Goudi Maria, 2009, «De 'Mme Lune' à 'Mme Hélène' :les désignations de l'arc-en-ciel et ses avatars dans les variétés dialectales de l'île de Lesbos (Grèce)», στο M-J Dalbera-Stefanaggi & M-R Simoni-Aurembou (επιμ..), Images de la langue: representations spatiales, sémantiques et graphiques, 132e congrès national des sociétés historiques et scientifiques, Arles: 16-21 avril 2007, ηλεκτρονική έκδοση, σ. 90-98.Gumpert Matthew, 2001, Grafting Helen. The Abduction of the Classical Past, The University of Wiskonsin Press.Hodkinson Stephen, 2001, Ιδιοκτησία και πλούτος στη Σπάρτη της Κλασικής Εποχής, μτφρ. Ιωάννα Κράλλη, επιμέλεια Σωτηρούλα Κωνσταντινίδη, Αθήνα: Πατάκης.Hooker J. T., 1996, Εισαγωγή στη Γραμμική Β ', μτφρ. -σχόλια Χαράλαμπος Ε. Μαραβέλιας, Εποπτεία -Προλεγόμενα Βασίλης Αραβαντινός, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (Β ' έκδοση).Hughes Bethany, 2005, Helen of Troy. Goddess, Princess, Whore, Νέα Υόρκη: Alfred A. Knopf, και στην ελληνική: Ωραία Ελένη. Θεά, πριγκίπισσα, εταίρα, μτφρ. Θεοδόσης Κοντάκης, Μάνος Κοντάκης, Πατάκης, Αθήνα 2007.Ζαφειριάδης Αλεξ., 2003, «Το Μεγάλο Χωριό. Πώς χτίστηκε το "Σχοινούδι" στα χρόνια του Σουλτάν Σουλεϊμάν (Σχοινουδιώτικη παράδοση)», Ίμβρος, Τριμηνιαία Έκδοση του Συλλόγου Ιμβρίων Αθηνών, 69, σ. 25-27.Ζερίτης Χρήστος Νικ., 2008, «Νέδουσα Μεσσηνίας. Καρναβάλι Καθαρής Δευτέρας, Δρώμενο ευετηρίας», Μεσσηνιακό Ημερολόγιο 2, σ. 121-132.Θέμελης Πέτρος, 1999, Η Αρχαία Μεσσήνη, Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων.—, 1999Β, «Αρχαία Μεσσήνη», Μεσσηνιακά Χρονικά 1, σ. 29-35.—, 2000, Ήρωες και ηρώα στη Μεσσήνη, Αθήναι: Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ. 210.—, 2002, «Υστερορωμάΐκή και πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη», στο Πέτρος Θέμελης – Βούλα Κόντη (επιμ.), Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία. Αστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο, Αθήνα: Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών -Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών/Ε.Ι.Ε., σΘεολογίτης Μοσχολέου, 2000, Βίος του αγίου και μεγάλου Νικολάου, κριτική έκδοση, εισαγωγή -σχόλια και λεξιλόγιο Στέφανος Κακλαμάνης, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.Juffras Diane M., 1993, "Helen and Other Victims in Euripides' 'helen'", Hermes 121, σ. 45-57.Κακριδής Ι. Θ., 1999, To μήνυμα του Ομήρου, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» Ι.Δ. Κολλάρου & Σιας Α.E. (2r έκδοση).—, 2005, Ξαναγυρίζοντας στον Όμηρο, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» Ι.Δ. Κολλάρου & Σιας Α.Ε. (3η έκδοση).Καμηλάκης Παναγιώτης Ιω., 2003, «Οι χορηγοί κατασκευής πέτρινων γεφυριών στη μεταβυζαντινή και νεοελληνική περίοδο», στο Περί πετρογέφυρων... Πρακτικά Α 'Επιστημονικής Συνάντησης ΚΕ.ΜΕ.ΠΕ.Γ., Καλλιθέα 23 Νοεμβρίου 2002, Αθήνα: Κέντρο Μελέτης Πέτρινων Γεφυριών, σ. 47-78.Καραγιάννης Δημήτριος, 2009, «Νεκρικά έθιμα στο χωριό Πλατάνια Τριφυλίας», Μεσσηνιακό Ημερολόγιο, 3, σ. 389-392•Κομμήτας Στέφανος, 1999, Είληνική Μυθολογία, Αθήνα: Εκάτη.Κοσμόπουλος Μιχάλης Β. (επιμ.), 2003, Ελληνικά Μυστήρια. Αρχαιολογία και τελετουργικό των αρχαίων ελληνικών μυστηριακών λατρειών, μτφρ. Ιφιγένεια Σταυροπούλου, επιμέλεια Μαίρη Κεκροπούλου, Αθήνα: Ενάλιος.Κούζας Γεώργιος, 2003-2007, «Η λατρεία της αγίας Μαύρας στη Μεσσηνία», Μεσσηνιακά Χρονικά 3, σ. 429-440.Κουτσούρας Κώστας Σ., 2008-2009, «Μοιρολόγια της περιοχής Κωνσταντίνων Μεσσηνίας», Μεσσηνιακά Χρονικά 4, σ. 266-274.Kretschmer Paul και Meister Richard, 1943, Gioita. Zeitschrift für griechische und lateinische Sprache, XXX band, Vandenhoeck & Ruprecht, Γόττινγκεν (ανατύπωση Johnson Reprint Corporation, Νέα Υόρκη και Σικάγο).Αιντερμάγιερ Ορέστης, 2013, «Συγκρητιστικές θρησκείες στη Μεσόγειο: Η αράχνη ταραντούλα και ο χριστιανός άγιος Απόστολος Παύλος από την Ύστερη Αρχαιότητα μέχρι σήμερα», Εθνολογία 15 (2011-2012), σ. 243-290.Λουκάτος Δημ. Σ., 1967-1968, «Αργίαι και άγιοι τιμωροί», Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Κ- ΚΑ', σ. 55-105.Loraux Nicole, 1992, Τα τέκνα της Αθηνάς, επιστ. επιμ. Πάγκος Ανδρεάδης, μτφρ. Πάγκος Ανδρεάδης -Μπάμπης Ορφανός -Γιάννης Τσιώμης, Αθήνα: «Νέα Σύνορα» -Α. Α. Λιβάνης. Μαντάς Σπύρος Ι., 1999, «Άνθρωπος και νερό. Γεφύρια και απόηχοι μιας μακρόχρονης πάλης », στο Το Νερό πηγή Ζωής Κίνησης Καθαρμού, Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης (Αθήνα 12-14 Δεκ. 1997), Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού - Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, σ. 216-220.—, 2000, «Αν δε στοιχειώσετε άνθρωπο, γιοφύρι δεν στεριώνει...», εφημ. Καθημερινή, ένθετο Επτά Ημέρες, 13/2/2000, σ. 38-39.—, 2008, Πέτρινα γεφύρια στη Βόρεια Ήπειρο, Αθήνα: Αρχείο Γεφυριών Ηπειρώτικων.Μανωλέα Χριστίνα-Παναγιώτα, 2000-2002, «Θάμυρις και Στησίχορος: δύο υβριστές ποιητές και η τιμωρία τους από τις Μούσες», Μεσσηνιακά Χρονικά 2, σ. 58-64.Μαστραγγελόπουλος Βασίλης Κ., 1997, Δημοτικά Τραγούδια της Άνω Μεσσηνίας, Καλαμάτα.Μερντάνη Λίζα, Άρτεμις, 2001, Πολύφημος Οδός. Οδοιπορικό στη Σικελία, Πάτραι: Εταιρεία Φιλοσοφικών Μελετών «Κλειώ» (εκτός εμπορίου).Μηλιαράκης Δ., 1892, «"Μεσσαριά". Ιστορικαί έρευναι περί του ονόματος τούτου ως γεωγραφικού », Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας 4, σ. 423-74.Μουτζούρης Νικόλαος, 1999, «Ετυμολογικές και σημασιολογικές παρατηρήσεις επί των λέξεων αφαλαρίδα, φάλαρα, Φάλαρος, Φάληρον, φαλακρός-βάκρος», Αεξικογραφικόν Δελτίον KB', σ. 119-132.—, 2000, «Ετυμολογική επισκόπηση των τοπωνυμίων Δημητσάνα, Κοντοβάζαινα, Μπαρμπάσαινα», στο Πρακτικά Τρίτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτολογίας (Κάλυμνος, 20-23/10/1998), Νεοελληνική Διαλεκτολογία 3, σ. 189-201Μπάουμαν'Ελμουτ, 1999, Η ελληνική χλωρίδα στο μύθο, στην τέχνη, στη λ.ογοτεχνία, απόδοση στα ελληνικά Πέτρος Μπρούσαλης, Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φύσεως (β' έκδ.).Μπονσέρ Πιέρ, 2007, «Ο Τροφώνιος στη Λιβαδειά: μυστηριακές όψεις μιας μαντικής λατρείας στη Βοιωτία», στο .Μ. Β. Κοσμόπουλος (επιμ.), Ελληνικά Μυστήρια. Αρχαιολογία και τελετουργικό των αρχαίων ελληνικών μυστηριακών λατρειών, μτφρ. Ιφιγένεια Σταυροπούλου, επιμέλεια Μαίρη Κεκροπούλου, Αθήνα: Ενάλιος, σ. 263-303.Meagher Robert Emmet, 1995, Helen. Myth, Legent, and the Culture of Misogyny, Νέα Υόρκη: Contiuum.Muchembled Robert, 2000, Μία ιστορία του Διαβόλου. 12ος-20°ς αιώνας, μτφρ. Ευγενία Τσελέντη, Αθήνα: Μεταίχμιο.Nilsson Martin, 2000, Ελληνική λαϊκή λατρεία, μτφρ. Ι. Θ. Κακριδής, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» Ι. Δ. Κολλάρου και ΣΙΑΣ Α.Ε. (δεύτερη έκδοση).«Ο άρτος ημών». Από το σιτάρι στο ψωμί. Γ' τριήμερο εργασίας, Πήλαο 10-12 Απριλίου 1992, Αθήνα 1994: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ.Οικονόμου Ανδρομάχη, 2013, «Τόπος, τοπίο, τοπωνύμιο. Θεωρητικά σχόλια με αφορμή εθνογραφικά παραδείγματα», Εθνολογία 15 (2011-2012), σ. 91-107.Ορλάνδος Αναστάσιος Κ., 1967-1968, Η αρκαδική Αλίφειρα και τα μνημεία της, εν Αθήναις: Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, αρ. 58,Ogden Daniel, 2011, Αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή νεκρομαντεία, μτφρ. Ρήγας Καπάτος, Αθήνα: Εκάτη.Παπαζαφειρόπουλος Π., 1887, Περισυναγωγή γλωσσικής ύλης και εθίμων του ελληνικού λαού ιδία δε του της Πελοποννήσου, εν Πάτραις: Τυπογραφείον και Βιβλιοπωλείον «Ο Κάδμος».Παπαχατζής Ν., 1963, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Κορινθιακά Λακωνικά, Αθήναι: Νικ. Λ. Παπαχατζής.—, 1999, Παυσανίου, Ελλάδος περιήγησις, Μεσσηνιακά και Ηλιακά, (εισαγωγή, αποκατάσταση κειμένου, μετάφραση, σημειώσεις), Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε.—, 1999Β, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Κορινθιακά και Λακωνικά, (εισαγωγή, αποκατάσταση κειμένου, μετάφραση, σημειώσεις), Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε. (εισαγωγή - αποκατάσταση κειμένου - μετάφραση - σημειώσεις), Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε.—, 1999Γ, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Αχαϊκά και Αρκαδικά (εισαγωγή – αποκατάσταση κειμένου - μετάφραση - σημειώσεις), Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε.—, 1999Δ, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Βοιωτικά και Φωκικά (εισαγωγή – αποκατάσταση κειμένου - μετάφραση - σημειώσεις, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.ΕΠαπαχριστοφόρου Μαριλένα, 2008, «Αφηγηματικότητα, χώρος, σύμβολα: συνομιλώντας μ' ένα νησιωτικό τοπίο», στο Ελευθέριος Αλεξάκης -Μαρία Βραχιονίδου – Ανδρομάχη Οικονόμου (επιμ.), Ανθρωπολογία και συμβολισμός στην Ελλάδα, Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας, σ. 283-307—, 2013, Μύθος, λατρεία, ταυτότητες «στο νησί της Καλυψώς», Αθήνα: Παπαζήσης. Πασαγιώτης Νίκος, 1987, Ανεβοκατεβατές: οι παραχειμάζοντες βοσκοί της Αρκαδίας στη Μεσσηνία, Αθήνα.Πετρονώτης Αργύρης, 2000, «Τα πέτρινα γεφύρια της Πελοποννήσου», εφημ. Καθημερινή, ένθετο Επτά Ημέρες, 13/2/2000, σ. 33-37.—, 2009, «Το γεφύρι της Μαυροζούμαινας στη Μεσσηνία, ένα ιδιόμορφο σε χρήση είκοσι δύο αιώνων ποτάμιο τρισκελές ζεύγμα», προφορική ανακοίνωση στο Συνέδριο της Εταιρείας Μεσσηνιακών Σπουδών, Άνω Μεσσηνία. Ιστορία και πολιτισμός (Καλαμάτα, 19-21 Νοεμβρίου 2009), υπό έκδοση.Πίκουλας Γ. Α., 2001, Λεξικό των οικισμών της Πελοποννήσου. Παλιά και νέα τοπωνύμια,. Αθήνα: Horos.Πιττερός Χρήστος, 2009, «Η ηρωική λατρεία των Διόσκουρων στο Άργος και τα δόκανα», προφορική ανακοίνωση στο Διεθνές Συνέδριο: Τιμώντας τους νεκρούς στην Πελοπόννησο ("Honouring the Dead in the Péloponnèse", Nottingham University, CSPS, Σπάρτη, 23-25 Απριλίου 2009), υπό έκδοση.Πολίτης Ν. Γ., 1980-1985, «Cola pesce in Grecia», Λαογραφικά Σύμμεικτα Α', εν Αθήναις: Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 15 (β' έκδ.), σ. 79-82.Popov, Rachco, 1996, «Kalendarnite prevaplashteniya na sveta Elena», Balgarska ethnografiya, 3, σ. 71-80.Psychogiou Eleni, 2011, "Mycenaean and Modern Rituals of Death and Resurrection: Comparative Data based on a Krater from Hagia Triada, Elis", στο Lena Cavanagh, William Cavanagh and James Roy (επιμέλεια), Honouring the Dead in the Péloponnèse. Proceedings of the conference held at Sparta 23-25 April 2009, Nottingham University, Center of Spartan and Peloponnesian Studies, CSPS On Line Publications 2, prepared by Sam Farnham, σ. 613-642.—, 2012, "From the temple of Athena to the thresing floor ofAgialeni: a diachronic narration written in the sacred landscape of Alifeira", προφορική ανακοίνωση στο 3o CSPS International Conference: Sacred Landscapes in the Péloponnèse from Prehistory to Post-Byzantine Times, Σπάρτη, 30 Μάρτ. - 1 Απριλ. 2012 (υπό έκδοση).—, 2014, "Carnival Feast, Feast of the Earth: Memory and Narration in the Ritual Mines Representations for Mother Earth in Nedussa, Messinia", στο Proceedings of the 15th Congress of the International Society for Folk Narrative Research, [Αθήνα 21-27 Ιουνίου 2009], εκδ. ΚΕΕΛ, Αθήνα,τομ. Ill, σ. 121-144.Ρέππας Χρήστος Κ., 1999, «Ο μουσικός και ποιητής Θάμυρις, Ερμηνευτική προσέγγιση ενός πανάρχαιου μεσσηνιακού μύθου», Μεσσηνιακά Χρονικά 1, σ. 25-28.Σιακωτός Βασίλειος, 2009, «Η περιοδεία του Βενετού αξιωματούχου Marin Michiel στην άνω Μεσσηνία το 1689», προφορική ανακοίνωση στο Συνέδριο της Εταιρείας Μεσσηνιακών Σπουδών, Άνω Μεσσηνία. Ιστορία και πολιτισμός (Καλαμάτα, 19-21 Νοεμβρίου 2009), υπό έκδοση.Σπυρόπουλος Θεόδωρος Γ., 2013, Λακεδαίμων, «...ή τότε ποτέ ούσα ύφ'ήλίω νήσος ιερά...» (Πλάτωνος Κριτίας Π5Β), τ. Ι, Ινστιτούτο του Βιβλίου -Α.Καρδαμίτσα, Αθήνα.Συντέτος Ηλίας Γ., 1974, Ιστορικά του Δήμου Ανδανίας, Αθήναι.Skutsch Otto, 1987, "Helen, her Name and Nature", Journal of Hellenic Studies 107, σ. 188- 103.Suzuki Mihoko, 1989, Metamorphoses of Helen. Authority, Difference, and the Epic, Νέα Υόρκη: Cornell University Press.Τερζοπούλου Μιράντα, 2003, «Με τα τύμπανα και τα όργια της Μητέρας. Η γυναικεία λαϊκή λατρεία ως πολιτική μεταφορά σε ένα συγκρουσιακό περιβάλλον», στο Χριστίνα Βλαχούτσικου σε συνεργασία με την Kain-Laurie Hart (επιμέλεια), Όταν οι γυναίκες έχουν διαφορές. Αντιθέσεις και συγκρούσεις γυναικών στη σύγχρονη Ελλάδα, Αθήνα: Μέδουσα, σ. 320-360.Τιβέριος Μιχάλης, 2009, «Γυναίκες της Αθήνας στη λατρεία της Δήμητρας. Εικονογραφικά δεδομένα αρχαϊκών και κλασικών χρόνων», στο Νικόλαος Κάλτσας και Alan Shapiro (κατάλογος έκθεσης, επιμ.), Γυναικών Λατρείες. Τελετουργίες και καθημερινότητα στην κλασική Αθήνα, Αθήνα: Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης – Υπουργείο Πολιτισμού - Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Τουντόπουλος Δημήτρης, 1963, «Λαογραφία. Μοιρολόγια». Μη αρχειοθετημένη χειρόγραφη συλλογή 75 μοιρολογιών, καταγραμμένη και αριθμημένη από τον Συλλογέα, καθ' υπαγόρευση από ανώνυμες Γορτύνιες γυναίκες, λουόμενες στα Λουτρά Ηραίας Αρκαδίας. Αυτοσχέδιο τετράδιο, σελίδες 32.Τσέλαλης Αγησίλαος, 1979, Ολυμπιακά. Ιστορία - Αρχαιολογία - Λαογραφία - Τέχνη και ζωή της Ολυμπίας, τ. Α', Αθήναι (β' έκδ.).Τσιάλας Δήμος Γ., 1981, Αρχαία Ανδανία: τοποθεσία -τελετές (μυστήρια) όπως παρουσιάζονται από τις εντοιχισμένες πλάκες στην είσοδο του ναού του χωριού Κωνσταντίνοι Μεσσηνίας, Αθήνα: Σύλλογος Κωνσταντινιτών της Αθήνας.Τσιβίκης Νίκος, «Ο οικισμός της μεσαιωνικής Μεσσήνης», προφορική ανακοίνωση στο Συνέδριο της Εταιρείας Μεσσηνιακών Σπουδών, Άνω Μεσσηνία. Ιστορία και πολιτισμός (Καλαμάτα, 19-21 Νοεμβρίου 2009), υπό έκδοση.Τσικλίδης Γ., 2007, Ο Άδης, μελέτη όλων των θρυλικών τοποθεσιών τον, Αθήνα: Νόηση.Τσοκάνη Χαρίκλεια, 2006, Η κραυγή της Μέδουσας. Από τον μύθο στη μουσική, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.Χατζηανέστης Ερρίκος, 2003, Ευριπίδης Ελένη, (εισαγωγή -μετάφραση- σχόλια), Αθήνα: Δαίδαλος - 1 . Ζαχαρόπουλος.Χριστίδης Α.-Φ., 2005, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη).Χρήστου Χρύσανθος, 1960, Αρχαία Σπάρτη. Σύντομος οδηγός για την ιστορία, τα μνημεία και το μουσείο της, Σπάρτη.Χριστόπουλος Μενέλαος, 2006, Όψεις της Ελένης στο έπος και στο δράμα, Αθήνα: Πατάκης.Χρυσανθοπούλου Βασιλική, 2015, Τόποι μνήμης στην καστελλ.οριζιακή μετανάστευση και διασπορά, Αθήνα: Παπαζήσης.Χρυσομάλλης Αλέκος Γ., 1992, Ο δρόμος της αταπάρνησης. Η ιστορία και η δράση της ι. μονής των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης καλογραιών Καλαμάτας, Καλαμάτα.Ψυχογιού Ελένη, 2001, «Το αλώνι της Αγιαλένης», εφημ. Καθημερινή της Κυριακής, 4/3/2001, ένθετο Επτά Ημέρες, σ. 32-34-—, 2004, «Η εθνοτική ετερότητα ως δήλωση μεταφυσικής παρουσίας στα τελετουργικά τραγούδια: Ελμάζαγας και Ελένη», στο Θανάσης Φωτόπουλος (επιμ.), Arab and Islamic World. History, Culture, Relations with Hellenism (1st International Congress of Oriental and African Studies, Λάμπεια Ηλείας, 19-21 Σεπτ. 2003), Journal of Oriental and African Studies, vol. 13, σ. 233-276.—, 2005, «Δέσποινα, Ελένη, "Αγιαλένη". θρησκειοϊστορική προσέγγιση ενός μαγιάτικου πανηγυριού στη Λυκόσουρα Αρκαδίας», προφορική ανακοίνωση στο Α' Διεθνές Συνέδριο για τον Ελληνικό Πολιτισμό με θέμα «Η Πανήγυρις: μια διαχρονική ματιά στον κοινωνικό-οικονομικό και πολιτικό της ρόλο», (Σουφλί, 16-20 Νοεμβρίου 2005), υπό έκδοση.—, 2008, «Μαυρηγή» και Ελένη. Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24.—, 2008Α, «Συνομιλώντας με τον Δημήτρη Λουκάτο στο λαογραφικό χώρο και χρόνο: το πανηγύρι του "άγιου Κωσταντίνου" [και Ελένης] στον Καραβάδο», στο Ο Δημήτριος Σ. Αουκάτος και η Ελληνική Λαογραφία, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας (Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, 23 Απριλίου 2004), Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 24, σ. 228-229.—, 2010, «Το πανηγύρι της Παναγίας της Λάμιας στα Διλινάτα, στο πλαίσιο της "μεγάλης αφήγησης" για την Μητέρα-Γη (εθνογραφικό ημερολόγιο επιτόπιας έρευνας)», Κυμοθόη 20, σ. 163-199.—, 2012, «Από το ναό της Αθηνάς στο αλώνι της "Αγιαλένης": μια διαχρονική διαλογική αφήγηση εγγεγραμμένη στο ιερό τοπίο της Αλίφειρας», ανακοίνωση στο: 3ο CSPS International Conference «Sacred Landscapes in the Péloponnèse from Prehistory to Post-Byzantine Times, Σπάρτη, 30 Μάρτ. - 1 Απριλ. 2012, υπό έκδοση.—, 2013, «Από το "φάντασμα" της Ελένης του Ευριπίδη στη "Λάμια" και τ' ανάπαλιν: ανι χνεύοντας τη χρήση λαϊκών μύθων στη δραματουργία», στο: Λαϊκός πολιτισμός και έντεχνος λόγος (Ποίηση, πεζογραφία, θέατρο), Πρακτικά διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου (Αθήνα, 8-12 Δεκεμβρίου 2010), επιμέλεια ύλης - επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Βοζίκας, Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών, Δημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας αρ. 30, τ. Β', σ. 657-679.—, υπό έκδοση, «Το πεδίο της επιτόπιας έρευνας ως ταξίδι στο χώρο, το χρόνο και το λόγο: η περίπτωση ενός μαγιάτικου πανηγυριού στη Λυκόσουρα Αρκαδίας»,, Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, σ...., Ψώνης Νικόλαος, 1970, «Συλλογή λαογραφικού υλικού εκ Κωνσταντίνων Μεσσήνης», Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, χειρόγραφο αρ. 3497.West M. L., 1975, The Immortal Helen, An Inaugural Lecture delivered on 30 April 1975, Bedford College, Λονδίνο: University of London.